رای شماره های ٢۶٢۵ و ٢۶٢۶ هیات عمومی دیوان عدالت اداری
با موضوع: ابطال اطلاق ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب١٣۶۵
بسمه تعالی
جناب آقای اکبرپور
رئیس هیأت مدیره و مدیرعامل محترم روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران
یک نسخـه از رأی هیأت عمـومی دیـوان عـدالت اداری به شمـاره دادنـامـه ٩٨٠٩٩٧٠٩٠۵٨١١٢۶٢۵ و ٨٠٩٩٧٠٩٠۵٨١١٢۶٢۶ مورخ ١٣٩٨/٩/۵ با موضوع: «ابطال اطلاق ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب١٣۶۵ «جهت درج در روزنامه رسمی به پیوست ارسال می گردد.
مدیرکل هیأت عمومی و هیأتهای تخصصی دیوان عدالت اداری ـ مهدی دربین
شماره پرونده:٩٧/١٩٨٩ ،٩٧/٢١٩۶ تاریخ دادنامه:۵/٩/١٣٩٨ شماره دادنامه:٢۶٢۵ ـ٢۶٢۶
مرجع رسیدگی: هیأت عمومی دیوان عدالت اداری
شاکی: آقایان: محمدرضا خانی ندوشن و میکائیل دهقانی
موضوع شکایت و خواسته: ابطال اطلاق ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ١٣۶۵
گردش کار: آقایان میکائیل دهقانی و محمدرضا خانی ندوشن به موجب دادخواست و لایحه تکمیلی مجوز برداشت ١٠ درصد اجرت المثل از مجموع درآمد سالیانه اماکن مذهبی، موضوع ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ١٣۶۵ را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته اعلام کرده اند که:
«به موجب ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ١٣۶۵ اجرت المثل عمل ادارات اوقاف و امور خیریه ده درصد از مجموع درآمد سالیانه اماکن مذهبی، تعیین گردیده است. عنایت دارند که تعیین اجرت المثل بر مبنای درآمد مکان مذهبی، فاقد وجاهت می باشد چرا که می باید اجرت المثل عمل، برداشته شود، نه اینکه اجرت المثل را بر اساس درآمد و به صورت قطعی محاسبه نمایند. بنا بر مراتب معروض نظر بـه اینکه اطلاق مجوز بـرداشت ١٠ درصد اجرت المثل از مجموع درآمد سالیانه امکان مذهبی، موضوع ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ١٣۶۵ با نظریه شماره ٩٢/٣٠/۵٢۶۴١ـ ١٣٩٢/١٠/١ فقهای شورای نگهبان قانون اساسی و مدلول رأی شماره ٨۵٣ و ٨۵۴ـ ١٣٩۴/٧/٧ هیأت عمومـی دیوان عـدالت اداری در مباینت می باشد لذا تقاضای ابطال آن را از تـاریخ تصویـب می نماید.»
متن لایحه تکمیلی به قرار زیر است:
«پیرو دادخواست تقدیمی کلاسه پرونده (٩٧٠١٩٨٩ (١٣٩٧٠٣١٠٠٠٠۶١٣٧٩ با خواسته ابطال اطلاق ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیـارات سازمـان اوقاف و امـور خیریـه مصوب ١٣۶۵ بـه استحضار می رساند: عنایت دارند که هیأت وزیران برابر مصوبه ٨٣١۵٣/ت۴۵١٣٢ه ـ١٣٩٢/۴/٩ ماده ٣۴ آیین نامه قانون تشکیلات اوقاف را اصلاح و جایگزین کرده است. البته به شرح دادخواست شماره پرونده ١٣٩٧٠٣١٠٠٠٠٧۴٧٣۶ تقاضای ابطال اطلاق ماده ٣۴ اصلاحی جدید، تقدیم هیأت عمومی گردیده است لیکن با توجه به اینکه ممکن است به دلیل عدم لازم الاجراءبودن ماده ٣۴ آیین نامه مصوب ١٣۶۵ در حال حاضر دادخواست ابطال ماده ٣۴ موضوع این پرونده منتفی تلقی و مردود اعلام شود معروض می دارد: از آنجا که از تاریخ تصویب ماده ٣۴ اولیه آیین نامه (مصوبه مورخ ١٣۶۵/٢/١٠ یا تصویب نامه شماره ٩۵٢٧٠ـ١٣۶۵/٢/٢٢ هیأت وزیران) تا زمان اصلاح ماده ٣۴) مصوبه شماره ٨٣١۵٣/ت۴۵١٣٢ه ـ١٣٩٢/۴/٩ هیأت وزیران) افزون بر ٢٧ سال متمادی اطلاق خلاف شرع ماده ٣۴ سابق بر مقررات اوقافی حاکم بوده و از این طریق وجوهات متعدد و کلانی تحت عناوین حق التولیه و حق النظاره از محل امـاکن مـذهبی، خصوصاً امامزادگان لازم التعظیم توسط سازمان اوقاف برداشتشده است و اینکه بی اعتباری ماده ٣۴ سابق نمی تواند موجبی بر عدم رسیدگی شرعی فقهای معظم شورای نگهبان موضوع اصل چهارم قانون اساسی باشدـ تا با تشخیص خلاف شرع بودن اطلاق ماده ٣۴ سابق وجوهی که به صورت نامشروع افزون بر اجرت المثل برداشت شده باشد، به محل آن اماکن مقدس مسترد شود. ضمن اصلاح خواسته دادخواست تقدیمی به: «ابطال اطلاق مجوز براشت ١٠ درصد اجرت المثل از مجموع درآمد سالیانه اماکن مذهبی موضوع ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ١٣۶۵ به دلیل مباینت با شرع مقدس از تاریخ تصویب الی ١٣٩٢/۴/٩ «مستنداً به تبصره ٢ ماده ٨۴ و ماده ٨٧ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری تقاضای ارجاع موضوع به فقهای شواری نگهبان با عنایت به قواعد فقهی «لاضرر» و «الوقوف علی حسب مایوقفها اهلها» و «اکل مال به باطل» را می نماید.»
در پی اخطار رفع نقصی که از طرف دفتر هیأت عمومی برای شاکی ارسال شده بود وی به موجب لایحه مورخ ١٣٩٧/٧/٨ پاسخ داده است که:
«بازگشت به اخطار رفع نقص کلاسه پرونده (٩٧٠١٩٨٩ (١٣٩٧٠٣١٠٠٠٠۶١٣٧٩ در مورد بیان حکم خلاف شرع و قانون بودن ماده ٣۴ از آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه به استحضار می رساند:
الف ـ اطلاق ماده ٣۴ با قاعده «لاضرر» و قاعده «الوقوف علی حسب مایوقفها اهلها» در مباینت می باشد.
ب- اطلاق ماده٣۴ با ماده١١ قانـون تشکیلات و اختیـارات سـازمان اوقاف و امـور خیریـه در مباینت می باشد. مجدداً نیز توجه ایشان را به نظریه شماره ٩٢/٣٠/۵٢۶۴١ـ١٣٩٢/١٠/١ فقهای شورای نگهبان قانون اساسی مندرج در رأی شماره ٨۵٣ و ٨۵۴ ـ ١٣٩۴/٧/٧ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری جلب می نماید.»
در پاسخ به شکایت مذکور، معاون اوقافی، حقوقی و امور مجلس سازمان اوقاف و امور خیریه به موجب لایحه شماره ٩٧/٨٧١٢٢٩ـ ١٣٩٧/٩/۵ توضیح داده است که:
«١ـ شکایت مطروحه در مورد ابطال ماده ٣۴ اصلاحی آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه فاقد مبانی شرعی و قانونی است و قابل استماع نمی باشد. زیرا موضوع مطرح شده برخلاف ماده ١٢ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری است. (ماده مذکور صلاحیت هیأت عمومی را در مواردی که آیین نامه مورد درخواست ابطال برخلاف قانون یا شرع باشد احراز کرده است) در حالی که ماده مورد درخواست ابطال طبق تبصره ١ ماده ۵ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه صراحتاً قید شده و قابل ابطال نمی باشد.
٢ـ ماده ٣۴ اصلاحی ناظر به اماکن مذهبی اسلامی است که طبق بند ٢ ماده ١ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه اداره امور آنها به این سازمان محول شده است و با موقوفات عام فاقد متولی و مجهول التولیه (موضوع بند ١ ماده ١ قانون مذکور) متفاوت است.
٣ـ شاکی در دادخواست تقدیمی خود در بند (الف) به قواعد «لاضرر» و «اکل مال به باطل» استناد کرده و همچنین حدیث «الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها» را قید کرده که هیچ کدام با اداره امور اماکن مذهبی اسلامی و اجرت المثل اداره این امکان انطباق ندارد و مبین این مطلب است که شاکی به تفاوت وقف و تولیت با اداره امور اماکن مذهبی اسلامی توجهی معمول نداشته است و اجرت المثل را مال باطل دانسته است».
۴ـ شاکی در بند ب دادخواست نیز از لحاظ قانونی به ماده ١١ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه استناد نموده و ماده ٣۴ اصلاحی آیین نامه را مغایر این ماده قانونی دانسته است در حالی که ماده ١١ استنادی راجع به موقوفات و حق التولیه و حق النظاره می باشد و منصرف از اداره امور اماکن مذهبی اسلامی است و اجرت المثلی است که با توجه به خصوصیات هر یک از این امکنه مذهبی تعیین و وصول می گردد.
۵ ـ ماده ۵ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه به این سازمان اختیار تعیین هیأت امناء را داده و برابر تبصره ١ همین ماده نیز تعیین حق الزحمه امناء و نظامات راجع به اماکن و اموال آنها بر اساس مقررات و سنن و خصوصیات آنها طبق آیین نامه مصوب هیأت وزیران به عهده سازمان محول شده است.
۶ ـ مقررات راجـع به اماکن مذهبی اسلامـی (مـاده ۵ قانون و تبصره ذیل آن) با مقررات راجع به حق التولیه و حق النظاره موقوفات عام متصرفی (ماده ١١ قانون) را که ثابتی است متفاوت است و در آیین نامه اجرایی نیز در مواد ٣٣ و ٣۴ هر کـدام به صورت علیحده پیش بینی شده است و احـکام متفاوت دارد، لـذا مستنـدات ضمیمه دادخواست که راجع به ابطال قسمتی از ماده ٣٣ آیین نامه و مربوط به حق التولیه موقوفات بوده نمی تواند نسبت به ماده ٣۴ که راجع به اداره امور اماکن مذهبی اسلامی است تسری داشته باشد. با عنایت به مراتب معنونه درخواست رد شکایت شاکی را دارد.»
در خصوص ادعای مغایرت موضوع ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه مصوب سال ١٣۶۵ با شرع مقدس اسلام، قائم مقام دبیر شورای نگهبان به موجب لایحه شماره ٩٨/١٠٢/١١٨۵٣ـ١٣٩٨/۶/١٢ اعلام کرده است که:
«اطلاق تعیین اجرت المثل به میزان ده درصد درآمد سالیانه اماکن مزبور نسبت به موردی که اجرت المثل عمل کمتر از ده درصد مذکور یا بیشتر از آن باشد خلاف موازین شرع است، زیرا اگر اجرت المثل عمل کمتر از ده درصد باشد گرفتن بیش از آن تضییع حق اماکن مذهبی است و اگر بیشتر از ده درصد باشد پرداخت کمتر از اجرت المثل به اداره، تضییع حق او است و هر دو تضییع خلاف شرع است.»
هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ ١٣٩٨/٩/۵ با حضور رئیس و معاونین دیوان عدالت اداری و رؤسا و مستشاران و دادرسان شعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رأی مبادرت کرده است.
رأی هیأت عمومی
هرچند که ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب سال ١٣۶۵ به موجب مصوبه شماره ٨٣١۵٣/ت۴۵١٣٢هـ ـ ١٣٩٢/۴/٩ هیأت وزیران اصلاح شده است، ولی از آنجا که شاکی ابطال ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون بعد شرعی و از تـاریخ تصویب آن درخواست کرده است و نظر تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب سال ١٣۶۵ را از به این که قائم مقام دبیر شورای نگهبان قانون اساسی به موجب نامه شماره ٩٨/١٠٢/١١٨۵٣ـ١٣٩٨/۶/١٢ اعلام کرده است که:
«اطلاق تعیین اجرت المثل به میزان ده درصد درآمد سالیانه اماکن مزبور نسبت به موردی که اجرت المثل عمل کمتر از ده درصد مذکور یا بیشتر از آن باشد خلاف موازین شرع است. زیرا اگر اجرت المثل عمل کمتر از ده درصد باشد، گرفتن بیش از آن تضییع حق اماکن مذهبی است و اگر بیشتر از ده درصد باشد پرداخت کمتر از اجرت المثل به اداره، تضییع حق او است و هر دو تضییع خلاف شرع است.» بنابراین در اجرای حکم بند ١ ماده ١٢ و ماده ١٣ و تبصره ٢ ماده ٨۴ و مواد ٨٧ و ٨٨ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب سال ١٣٩٢ و تبعیت از نظر فقهای شورای نگهبان رأی بر ابطال اطلاق ماده ٣۴ آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب سال ١٣۶۵ در حد نظر فقهای شورای نگهبان از تاریخ تصویب صادر می شود.
رئیس هیأت عمومی دیوان عدالت اداری ـ محمدکاظم بهرامی