رأی شماره ٢٣ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری

با موضوع ابطال بند ١ بخشنامه شماره ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور
۶/٢/١٣٩۶ ٩۵/٣٨١/هـ شماره

بسمه تعالی

جناب آقای جاسبی

مدیرعامل محترم روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران

با سلام

یک نسخه از رأی هیأت عمومی دیوان عدالت اداری به شماره دادنامه ٢٣ مورخ ١٣٩۶/١/١۵ با موضوع:

«ابطال بند١ بخشنامه شماره ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور» جهت درج در روزنامه رسمی به پیوست ارسال می گردد.

مدیرکل هیأت عمومی و سرپرست هیأتهای تخصصی دیوان عدالت اداری ـ مهدی دربین

تاریخ دادنامه : ١٣٩۶/١/١۵

شماره دادنامه: ٢٣

کلاسه پرونده : ٣٨١/٩۵

مرجع رسیدگی: هیأت عمومی دیوان عدالت اداری

شاکی : سازمان بازرسی کل کشور

موضوع شکایت و خواسته : ابطال بند ١ بخشنامه شماره ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور

گردش کار : معاون حقوقی و نظارت همگانی سازمان بازرسی کل کشور به موجب شکایتنامه شماره ٣۵٨٢٠ ـ ١٣٩۵/٢/٢٧ ابطال بند ١ بخشنامه شماره ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته اعلام کرده است که:

« حضرت حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای بهرامی

رئیس محترم دیوان عدالت اداری

سلام علیکم

احتراماً، به پیوست تصویری از گزارش اداره کل بازرسی استان گلستان و مستندات مرتبط با آن راجع به مغایرت بخشنامه اداره کل امور املاک سازمان ثبت اسناد و املاک کشور با قوانین و مقررات موضوعه که در کمیسیون تطبیق مصوبات دستگاههای اداری با قانون این سازمان مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است، ارسال می گردد به حکایت گزارش مزبور:

اداره کل امور املاک سازمان ثبت اسناد و املاک کشور اقدام به صدور بخشنامه ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ خطاب به مدیران کل ثبت اسناد و املاک استانها نموده که در بند ١ آن مقرر گردیده است: «واحد ثبتی موظف است با ایجاد دسترسی از طریق اداره کل ثبت اسناد و املاک استان، عبارت «استثناء» را حذف و در سند مالکیت جدید، میزان سهم مالکین از عرصه و اعیان را به صورت متن سهم درج نموده و برای زوجه گواهی مالکیت صادر نماید».

جهت تشحیذ ذهن و روشن شدن مغایرت موجود بین بند موصوف و قوانین موضوعه اشاره ای به مقررات قانونی مرتبط با موضوع به عمل می آید:

الف ـ ماده ١٢٣ آیین نامه اجرایی قانون ثبت عنوان می دارد: «در مورد ثمن اعیانی که ضمن درخواست ثبت ملک و یا مستقیماً به عنوان ثمن اعیانی درخواست و آگهی شده باشد، سند مالکیت صادر می گردد، ولی هرگاه در درخواست بهای ثمن اعیانی گواهی شده باشد، فقط به صاحب آن، گواهی نامه حق مزبور داده می شود».

ب ـ ماده ٩۴۶ قانون مدنی بیان می دارد: «زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می برد، در صورتی که هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق می باشد».

ت ـ ماده ٩۴٨ قانون مدنی ابراز می دارد: «هرگاه ورثه از اداء قیمت امتناع کنند، زن می تواند حق خود را از عین اموال استیفاء کند».

ج ـ بند ٣٢٨ مجموعه بخشنامه های ثبتی مقرر می دارد: «ثمن اعیانی مانند سایر اعیان است و حکم سایر اموال غیرمنقول می باشد»

د ـ بند ۵٠٣ مجموعه بخشنامه های ثبتی اشعار می دارد: «تنظیم سند اقرار نامه مبنی بر دریافت بهای ثمنیه اعیانی سهم الارث زوجه…».

از محتوای مواد قانونی و بخشنامه های مورد اشاره چنین بر می آید که دادن گواهی به زوجه، در هر شرایطی باید صورت گرفته تا زوجه بتواند از مزایای آن برخوردار گردد. در رابطه با وضعیت ثمن اعیانی همسر حالات زیر متصور است:

١ـ امتناع از پرداخت بها توسط وراث و تعلق سهم همسر از عین که در این حالت سهم همسر مشابه سایر وراث بوده و پس از وضع میزان سهام همسر بر اساس ماده ٩۴۶ قانون مدنی، سند مالکیت نسبت به آن و سهام سایر وراث نیز به کسر آن صادر خواهد شد.

٢ـ اخذ بها از وراث و تنظیم اقرار نامه مبنی بر دریافت آن که در این حالت زوجه اقرار به وصول بها نموده و اسناد مالکیت سایر وراث، به صورت ششدانگ صادر خواهد شد.

٣ـ صدور گواهی نامه بهای ثمنیه اعیانی برای زوجه که در این حالت، گواهی نامه حق مزبور (بهای ثمنیه اعیانی) برای همسر صادر شده و مشابه مورد اول سند مالکیت سایر وراث به استثنای بهای مذکور، صادر خواهد شد.

با توجه به مراتب فوق ملاحظه می گردد مفاد بند ١ بخشنامه مذکور با وضعیت شماره ٣ مغایر می باشد، بدیهی است در صورت صدور گواهی نامه و سپس صدور اسناد مالکیت سایر وراث (بدون استثنای حق مزبور) موجب افزایش میزان سهام کل از سقف شش دانگ خواهد شد زیرا با توجه به تبصره ٢ ماده ١٠۵ آیین نامه اجرایی قانون ثبت، تنها در صورتی سند مالکیت (بدون استثنای بهای اعیانی) صادر خواهد شد که ضوابط مقرر در ماده مذکور رعایت شده و یا اقرار نامه رسمی مبنی بر اخذ بها توسط زوجه تنظیم شده باشد.به عبارت دیگر، چنانچه زوجه دارای گواهی بهای ثمنیه اعیانی بوده و سپس در قبال آن، تقاضای بهای آن را از وراث بنماید و وراث حاضر به اجابت درخواست وی نشوند، طبق ماده ٩۴٨ قانون مدنی، زوجه می تواند حق خود را از عین اموال استیفا کند. در چنین فرضی وضعیت اسناد مالکیت وراث که به صورت سهامی از ششدانگ و در اجرای بند ١ بخشنامه صدرالاشاره صادر شده،در صورت محاسبه و کسر سهم زوجه از ششدانگ اسناد مالکیت صادره به نام فرزندان، بدون قید استثناء از سهام کل ششدانگ فراتر خواهد رفت.بنا به مراتب به نظر می رسد مفاد بند ١ بخشنامه شماره ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ اداره کل امور املاک سازمان ثبت، مغایر با مقررات قانونی مورد اشاره بوده و مادامی که نسبت به سهم همسر، اقرار نامه مبنی بر دریافت بهای ثمنیه اعیانی تنظیم نشده و یا سند مالکیت آن صادر نگردیده، نمی توان سهم فرزندان را «بدون استثناء» صادر نمود. خواهشمند است دستور فرمایید در اجرای تبصره (٢ (ماده (٢ (قانون تشکیل این سازمان موضوع در هیأت عمومی آن دیوان مطرح و به طور فوق العاده و خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار گیرد. موجب امتنان است که از تصمیم متخذه این سازمان را مطلع فرمایند. »

متن بخشنامه در قسمت مورد اعتراض به قرار زیر است:

«١ـ در رابطه با سهام عرصه و اعیان در مواردی که وراث درخواست صدور سند مالکیت سهم الارثی می نمایند و یا اینکه سند مالکیت سهم الارثی برای وراث صادر شده و درخواست تعویض سند مالکیت را دارند، واحد ثبتی موظف است با ایجاد دسترسی از طریق اداره کل ثبت اسناد و املاک استان عبارت «استثناء» را حذف و در سند مالکیت جدید میزان سهم مالکین از عرصه و اعیان را به صورت متن سهم درج نموده و برای زوجه گواهی مالکیت صادر نماید. »

در پاسخ به شکایت مذکور، مدیرکل امور املاک سازمان ثبت اسناد و املاک کشور به موجب لایحه شماره ٩۵/٢۴٠۴۴۴ ـ ١٣٩۵/١١/٢٣ توضیح داده است:

«جناب آقای دربین

مدیرکل محترم دفتر هیأت عمومی دیوان عدالت اداری

با سلام

احتراماً پیرو نامه شماره ٩۵/٢١۴٩۴٣ ـ ١٣٩۵/١٠/٢٢ به استحضار می رساند در اجرای قانون حد نگار «کاداستر»، دفاتر املاک الکترونیک ایجاد شده و دفاتر املاک، دفاتر بازداشتی و دفاتر اسناد رسمی (دست نویس) حذف شده اند و در حال حاضر کلیه اسناد مالکیت از طریق سامانه جامع املاک به صورت الکترونیک صادر می شود و کلیه نقل و انتقالات رسمی در دفاتر اسناد رسمی از طریق و سامانه ثبت الکترونیک اسناد به صورت الکترونیک تنظیم می شود. سابقاً سند مالکیت سهم الارث وراث به استثناء سهم همسر صادر و جهت همسر گواهی مالکیت صادر می شد و سامانه جامع املاک به نحوی طراحی شده که صدور سند مالکیت (به استثناء سهم همسر) امکان پذیر نمی باشد و بایستی سهم هر یک از وراث از عرصه و اعیان مشخص و سپس مبادرت به صدور سند مالکیت گردد و جهت همسر به میزان میان یک چهارم یا یک هشتم از قیمت عرصه و اعیان گواهی مالکیت صادر می گردد.در مواردی که در اجرای ماده ٢۴ قانون ثبت سند مالکین جهت سهم همسر صادر نشده باشد، صرفاً سند مالکیت از جهت سهم (عرصه و اعیان) اصلاح خواهد شد.

بدیهی است در خصوص مواردی که مالک تقاضای پرداخت سهم همسر «ربع یا ثمن قیمت عرصه و اعیان» را نماید، در اجرای ماده١٠۵ آیین نامه قانون ثبت پس از پرداخت وجه، سهم همسر حذف می شود. همچنین در مواردی که همسر تقاضای بهاء را بنماید ومالک از پرداخت سهم همسر امتناع نماید در اجرای مقررات ماده ٩۴٨ قانون مدنی سهم الارث همسر به عین تبدیل خواهد شد. لذادر صورتی که موضوع به هیأت عمومی دیوان عدالت اداری ارجاع شده مقرر فرمایید اینجانب جهت اداء توضیح در جلسه مذکور شرکتنمایم. »

هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ ١٣٩۶/١/١۵ با حضور رئیس و معاونین دیوان عدالت اداری و رؤسا و مستشاران و دادرسانشعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رأی مبادرت کرده است.

رأی هیأت عمومی

نظر به اینکه به موجب مواد ١٢٣ و تبصره ٢ ماده ١٠۵ آیین نامه اجرایی قانون ثبت اسناد و املاک مادامی که اقرار نامه مبنی بر وصول بهاء قیمت عرصه و اعیان از ناحیه زوجه تنظیم نشده یا در صورت امتناع از پرداخت قیمت از سوی ورثه، سند مالکیت نسبت به ثمنصادر نگردیده نمی توان سند مالکیت بدون استثناء در حق فرزندان صادر نمود و از آنجایی که در تبصره ٢ ماده ١٠۵ آیین نامه مذکور عبارت (استثناء) درج شده و در بخشنامه شماره ٩٣/١۴٢٩٠۴ـ ١٣٩٣/٩/٨ مدیرکل امور املاک سازمان ثبت اسناد و املاک کشور،عبارت «استثناء» حذف شده است و این اقدام مغایر مواد ٩۴۶ و ٩۴٨ اصلاحی قانون مدنی است، علاوه بر آن نیز آیین نامه اجراییقانون ثبت توسط رئیس قوه قضائیه در تاریخ ١٣٨٠/١١/٨ اصلاح شده و قبل از اصلاح نیز به تصویب وزیر دادگستری وقت که مقام ماذوناز قبل مقنن در وضع آیین نامه مبحوث فیه بوده رسیده و اساساً مدیرکل امور املاک سازمان ثبت اسناد و املاک کشور حق تغییر موادآیین نامه را با وضع بخشنامه ندارد، بنابراین مقرره مورد اعتراض از جهت تغییر در تبصره ٢ ماده ١٠۵ آیین نامه اجرایی قانون ثبت با حذفعبارت «استثناء» خارج از حدود اختیارات و از جهت مغایرت با مواد ٩۴۶ و ٩۴٨ قانون مدنی در ماهیت مغایر مواد فوق الذکر تشخیصداده شد و مستنداً به بند ١ ماده ١٢ و ماده ٨٨ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب سال ١٣٩٢ ابطالمی شود.

رئیس هیأت عمومی دیوان عدالت اداری ـ محمدکاظم بهرامی