نظریه مشورتی شماره ۷/۹۹/۱۲۶۴ مورخ ۱۳۹۹/۱۰/۰۲
استعلام :
در خصوص عدم معافیت بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی از پرداخت هزینه دادرسی اعلام می‌دارد: منشاء اختلاف: مطابق ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۱۸: «دولت و هم‌چنین دادستان از تأدیه هزینه دادرسی معاف هستند» قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۱۳۷۹ در خصوص معافیت دولت از پرداخت هزینه دادرسی سکوت کرده و در ماده ۵۲۹ این قانون با اعلام این‌که «از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این قانون قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ۱۳۱۸ … و سایر قوانین و مقررات در موارد مغایر تلقی می‌گردد»، قوانین مغایر را نسخ کرده است. حکم کلی مذکور در بند یک ماده ۵۴ و ماده ۳۸۳ همین قانون مبنی بر این‌که «دادخواستی که برابر مقررات یاد شده در دو ماده قبل تقدیم نشده و یا هزینه دادرسی آن پرداخت نگردیده باشد به جریان نمی‌افتد» و سکوت قانون مصوب ۱۳۷۹ در خصوص معافیت دستگاه‌های اجرایی از پرداخت هزینه دادرسی اختلاف در بقای قوانین سابق موجد معافیت برخی دستگاه‌های اجرایی از پرداخت هزینه دادرسی را موجب شده است که از جمله این قوانین «لایحه قانونی راجع به معافیت بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی در تمام مراجع قضایی مصوب ۱۳۵۸ شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران» است که مقرر داشته است: «بنیاد مستضعفان می‌تواند نمایندگان خود را برای اقامه دعوی یا دفاع از دعوی به عنوان وکالت از طرف خود به مراجع قضایی معرفی نماید. بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی در تمام مراجع قضایی معاف است»؛ رأی وحدت رویه شماره ۵۴۳ مورخ ۱۳۶۹/۱۰/۱۷ هیأت عمومی دیوان عالی کشور شرکت‌های تحت پوشش بنیاد مستضعفان را که دارای شخصیت حقوقی مستقل از شخصیت بنیاد هستند، از شمول این مصوبه خارج دانسته است. عده‌ای با تمسک به قاعده «عام لاحق خاص سابق را نسخ نمی‌کند»، قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۱۳۷۹ را ناسخ ماده واحده سال ۱۳۵۸ نمی‌دانند و عده‌ای با استدلالی دیگر نظری مغایر دارند. نظر به این‌که قضات شاغل در شعب حقوقی این دادگستری کل با توجه به ماده ۵۲۹ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۱۳۷۹، بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی را از پرداخت هزینه دادرسی معاف نمی‌دانند؛ این در حالی است که اداره کل حقوقی قوه قضاییه به موجب نظریه شماره ۷/۹۹/۶۶۲ مورخ ۱۳۹۹/۵/۲۲ بنیاد مذکور را از پرداخت هزینه دادرسی معاف دانسته است؛ خواهشمند است نظر آن معاونت محترم را در خصوص معافیت یا عدم معافیت بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی به این حوزه اعلام فرمایید.
نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه :
اشخاص متعدد از جمله دولت هر کدام در گذشته به اعتبار یک مقرره قانونی از پرداخت هزینه دادرسی معاف شده‌اند؛ از جمله آن‌که دولت به اعتبار ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۱۸ و بنیاد مستضعفان و جانبازان به اعتبار «لایحه قانونی راجع به معافیت بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی در تمام مراجع قضایی مصوب ۱۳۵۸» از پرداخت هزینه مذکور معاف شده‌اند؛ نسخ ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۱۸ به موجب ماده ۵۲۹ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۱۳۷۹، در وضعیت بنیاد مذکور به عنوان نهاد عمومی غیر دولتی تأثیری ندارد و اصل عدم نسخ نیز بر فرض سؤال جاری است؛ بنابراین نمی‌توان با اجتهاد در مقابل نص از حکم صریح لایحه قانونی یادشده چشم‌پوشی کرد.